Şu, Halep dedikleri…
Ümit Yenişehirli
Suriye’de yaşanan son gelişmeler, Halep özelinde bir gündem oluşturdu. Muhalif güçlerinin rejim kuvvetlerine karşı başlattığı büyük operasyonun merkezinde Halep var.
İşin lokal, bölgesel, küresel, askeri ve stratejik boyutu, mahiyeti nedir – en azından an itibariyle – tam bilinmiyor.
Bizden taraf bilinenler ise Halep’le çok eski ve güçlü tarihî, toplumsal, inançsal, kültürel bağlarımız olduğu.
HZ. İBRAHİM’İN SÜTÇÜLÜK YAPTIĞI ŞEHİR
Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim’in 1516’da Memlûklülere karşı kazandığı Mercidabık zaferi sonrası Suriye, hasebiyle da Halep, 1918 yılına kadar, kesintisiz olarak tam 402 yıl boyunca Türklerin hâkimiyeti altında kalmıştı. Bu uzun mühlet, elbette çok katmanlı bir inanç ve kültür birlikteliğine yol açmıştı.
Osmanlı Türkleri açısından Halep, öncelikle Peygamberler zincirindeki Hz. İbrahim’in (as) bu kentte yaşamış olmasıyla dini bir değere sahipti. Şirin seyyahımız Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde Halep’i anlatırken, bu rivayetten de kelam etmişti. Çelebi’nin anlattığına nazaran, Hz. İbrahim Mekke’ye gitmeden evvel bir mühlet Halep’te sütçülük yapmıştı. Onun Sevrüş Şeb (Beyaz İnek) isimli bir hayvanı vardı.
Bu ineğin sütü o kadar bereketliydi ki, Hz. İbrahim’in her vakit çok olan konuklarına ikrama yettiği üzere, Halep ahalisi de bu ineğin “bitmeyen sütü” ile yapılan yoğurt, kaymak, tereyağı, tereme ve peynirlerden çokça istifade ederdi. Halk, onun ikramlarına “Berekât-ı Halilullah” kederi. Peygamber meslekleri sayılırken, Hz. İbrahim’den “Sütçülerin Pîri” biçiminde bahsedilmesi de onun Halep’teki bu devrine atıfla lisana getirilmişti. Kâbe’yi oğlu Hz. İsmail ile inşa edişinden ötürü, Hz. İbrahim’e ayrıyeten “Dülgerlerin Pîri” de denilmişti.
İslam’ın neşet etmesinin akabinde Halep, kısa bir mühlet içerisinde Müslümanların hâkimiyetine girmişti. Halep; Halife Hz. Ömer devrinde, İyâz b. Ganm tarafından 637 yılında fethedilmişti.
KARACAOĞLAN, EMRAH, KEREM VE GARİP’İN HALEP’İ
Uzun yıllar Osmanlı hâkimiyetinde kalan Halep’ten, Türkçeye ve Türk edebiyatına birçok akış da gerçekleşmişti. Ünlü halk şairi Karacaoğlan’ın bir devir Halep’te bulunduğu, bir zenginin çiftliğinde yaşadığı, kentten ayrılırken de “Atım kalk gidelim Halep haneden” isimli şiiri yazdığı bilinmekteydi.
Halep ile ilgili tanınan bilinirliği olan bir öbür isim de Âşık Garip ya da Âşık Ömer olarak tanınan, 16. yüzyılda yaşamış bir halk şairiydi.
Tebriz’de doğup, Erzurum, Kars ve Halep’te yaşayan Âşık Garip’in, “İşte geldim gidiyorum / Şen olasın Halep kenti / Çok ekmeğin, tuzun yedim / Helâleyle Halep şehri” dizeleriyle başlayan koşması, bütün Osmanlı coğrafyasında bilinen bir şiirdi.
Ayrıca, İsfahan’da başlayıp Kayseri’de devam eden Kerem ile Aslı efsanesinin Halep’te sona erdiğine ait rivayetler, 1775 Erzurum doğumlu Âşık Emrah’ın sevdiğinin peşinden Halep’e gitmesi, Divan edebiyatının büyük isimlerinden Nabî’nin birden fazla şiirinde Halep’i bahis edinmesi; Türk edebiyatında Halep’in tema olarak kullanılmasının örnekleri ortasında yer almaktaydı.
NASRETTİN HOCA’NIN HALEP’Lİ ÖZDEYİŞİ
O çok meşhur, “Halep ordaysa aşrın burada.” tabiri de kimi anlatılara nazaran Nasrettin Hoca’ya izafe edilmekteydi. Bu rivayete nazaran, adamın biri, Nasrettin Hoca’nın da bulunduğu bir ortamda, “Ben Halep’teyken şöyle uzun atlardım, altmış arşın atlardım.” diye nasıl güçlü, maharetli biri olduğunu anlatmaktaydı.
Bunu duyan Hoca, “Ya demek altmış arşın atlardın. Haydi atla da görelim.” deyince adam, “Ama ben Halep’te atlamıştım.” karşılığını vermişti. Nasrettin Hoca da bunun üzerine, “Canım, Halep ordaysa arşın burada.” diyerek adamın foyasını ortaya çıkarmıştı. İşte bu tabir, gerçekleştirilemeyecek şeyler hakkında tezli konuşanların, sonrasında güç durumda kalışlarını anlatmak için kullanılır olmuştu.
OSMANLI’NIN DOKUMACILIK MERKEZLERİNDEN BİRİSİYDİ
Halep, uzunca bir periyot Osmanlı İmparatorluğu’nun dokumada öne çıkan kentlerinden birisiydi. Bu kentte üretilen birçok kumaş tipi ve geliştirilen kıyafetler, Osmanlı toplumunun giysi kültüründe tesirli olmuştu.
Bu bağlamda, âlâ sırma ve her çeşit ipekli sırmalı çarşaflar, kefiyeler (başlık), mendiller, maşlahlar (kol yerine yırtmaçları olan bir giysi), çetari (ipek ve pamuklu dokuma), canfes (ince parlak iki renkli kumaş), atlas, kutnî (pamuklu dokuma), seyahat (ipekli ve eni uzunluğu bir arşın olan kumaş), oda döşemelikleri, pamuk ve yünden elbiselikler, Acem taklidi şallar, Şam taklidi hırkalar, basma mendiller, alacalar bölümün giysi trendlerini belirlemekteydi.
Ayrıca kentte; hoş mısır hasırları, kokulu kil, enfiye, sabunlar, âlâ şeker mamülleri, pastırma, tuzlu fıstık ve benzerleri de üretilmekteydi. Halep’te terzilik, saraçlık, kuyumculuk, marangozluk, taşçılık, sabunculuk, nişastacılık, kasaplık, bakkallık, debbağlık, kalaycılık ve bakırcılık üzere iş ve zanaatlar gelişmiş durumdaydı.
“HALEP’İN MAHALLELERİNDEN OLAN MARDİN VE URFA”
Osmanlı asırlarında, ülkenin imparatorlukla özdeşleşmiş büyük kentlerinden birisi de Halep’ti. İbadethanelerinden mimarisine, toplumsal yapısından sanat çeşitliliklerine kadar ortalama bir Osmanlı kenti özellikleri taşıyan Halep, tıpkı vakitte etrafındaki kentlerin kendisine bağlı olduğu güçlü bir idari merkezdi.
Birçok Osmanlı devri vesikasında, Halep Sancağı yönetimi altındaki yerler sayılırken, “Sancağa bağlı Maraş ve Urfa mahalleleri” halinde tabirler kullanılmaktaydı.
– Doç. Dr. Fulya Düvenci Karakoç, “19. Yüzyıl Sonunda Halep’te İngiliz Dokümanlarına Nazaran Toplum”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 14, S. 24, 2013
